2.079 lượt xemTrong lịch sử kiến trúc, Constructivism (Chủ nghĩa Kiến tạo) và Deconstructivism (Chủ nghĩa Giải kiến tạo) là hai trường phái tưởng chừng đối lập: một bên đề cao trật tự, công năng, bên kia tôn vinh sự phân mảnh, phi đối xứng. Nhưng cả hai lại để lại những di sản sâu đậm, góp phần định hình diện mạo đô thị và tư duy thiết kế đương đại.
Kiến trúc - Tấm gương phản chiếu tư tưởng và thời đại
Kiến trúc không chỉ là kỹ thuật dựng nên mái che, mà là ngôn ngữ kể chuyện về cách một xã hội suy nghĩ, sản xuất và mơ ước. Mỗi lựa chọn về hình khối, vật liệu, cấu trúc đều phản ánh điều kiện kinh tế - chính trị, trình độ công nghệ và những giá trị mà cộng đồng coi trọng ở thời điểm đó. Vì vậy, cùng là “nhà” nhưng có thể mang hai tinh thần khác nhau: hoặc đề cao trật tự - công năng - tính tiêu chuẩn hóa để phục vụ số đông, hoặc cố ý phá vỡ trật tự để khơi gợi cảm xúc, đặt câu hỏi về những quy ước tưởng chừng bất biến.
Chủ nghĩa Kiến tạo trong kiến trúc nhà ở đương đại: Các khối hộp trắng-đỏ xếp chồng, giật cấp và console mạnh mẽ; cửa sổ băng dài, ban công chạy vòng tạo nhịp điệu công năng-hình học rõ ràng. Tinh thần Constructivism được “hiện đại hóa” bằng vật liệu công nghiệp và mặt đứng tối giản
Constructivism và Deconstructivism cùng bứt khỏi những quy tắc quen thuộc, song chúng đứng ở hai “cực” của cùng một trục tư duy. Constructivism theo đuổi sự logic, tính minh bạch của kết cấu, khả năng sản xuất hàng loạt và phục vụ tập thể; Deconstructivism tìm kiếm sự bất định, phân mảnh, phi đối xứng để tạo nên trải nghiệm thị giác - cảm xúc nhiều lớp. Cả hai, theo những con đường khác nhau, đều mở rộng phạm vi của kiến trúc: một bên tối ưu hóa chức năng xã hội, bên kia khuấy động nhận thức thẩm mỹ.
Thiết kế hình học trong kiến trúc: Hình học Euclid được đẩy tới cực hạn: mảng đặc-rỗng lớn, dầm console đỏ tạo trục nhấn, bậc thang rộng dẫn dòng di chuyển. Tỷ lệ khối vuông-chữ nhật chồng lớp giúp công trình vừa mạch lạc vừa sinh động
Constructivism - Khi kiến trúc gắn với lý trí và tập thể
Constructivism hình thành tại Liên Xô đầu thập niên 1920, khi đất nước bước vào công cuộc công nghiệp hóa và tái thiết sau cách mạng. Trước nhu cầu nhà ở, hạ tầng, không gian sinh hoạt cộng đồng quy mô lớn, các kiến trúc sư chọn giải pháp hình học rõ ràng, kết cấu mạch lạc và vật liệu công nghiệp như thép, bê tông, kính để rút ngắn thời gian thi công, tiết kiệm chi phí và dễ bảo trì. Họ ưu tiên các khối cơ bản (lập phương, trụ tròn, mặt phẳng - đường chéo) vì dễ mô-đun hóa, lắp ghép, nhân rộng.
Nền tảng tư tưởng của Constructivism gắn với lý tưởng xã hội chủ nghĩa: kiến trúc là công cụ phục vụ tập thể, thay vì phô trương địa vị cá nhân. Trên bình diện thẩm mỹ, phong trào chịu ảnh hưởng của Suprematism (tư duy hình học trừu tượng của Kazimir Malevich) và Futurism (tinh thần động lực, tiến bộ), từ đó loại bỏ trang trí lịch sử để hướng tới sự tối giản giàu chức năng. Tháp Shukhov ở Moscow dùng kết cấu hyperboloid nhẹ và tiết kiệm vật liệu; Câu lạc bộ Công nhân Rusakov với những khối hộp chìa ra ngoài làm rõ tổ chức không gian; Bục Diễn Thuyết Lenin của El Lissitzky (dù chưa được xây) thể hiện tham vọng dùng hình học như ngôn ngữ tuyên truyền hiện đại.
>>> Xem thêm: Phong cách Futurist là gì? Tương lai hóa ngôi nhà với thiết kế độc đáo
Thiết kế trong chủ nghĩa Kiến tạo: Bê tông khối lớn, các hộp chữ nhật “đan móc” qua hệ cầu-giằng, bậc cấp nhiều lớp; toàn bộ mặt đứng “đọc” được cấu trúc và công năng. Ánh sáng-bóng đổ tôn lên tinh thần lý tính, không trang trí thừa
Deconstructivism - Khi kiến trúc chấp nhận hỗn độn và bất định
Deconstructivism xuất hiện cuối thế kỷ 20 như một phản biện đối với trật tự, tính thuần nhất của chủ nghĩa hiện đại. Thay vì tìm sự cân bằng - đối xứng, các kiến trúc sư cố ý làm lệch, xô, bẻ gãy hình khối để lộ ra “vết nứt” trong cảm nhận không gian. Ảnh hưởng từ tư tưởng giải cấu trúc của Jacques Derrida khiến kiến trúc không còn là một “văn bản” có nghĩa duy nhất, mà mở ra nhiều khả năng đọc - hiểu, khuyến khích người dùng tham gia diễn giải. Nhờ công cụ số và mô phỏng hình học phức tạp, sự hỗn độn được kiểm soát để trở thành một thứ trật tự mới giàu kịch tính.
Cách triển khai hình - vật liệu trong Deconstructivism thường dựa trên tương phản: bê tông thô đối thoại với titan bóng, kính phẳng cắt qua mảng tường nghiêng, mũi nhọn - khe rỗng tạo cảm giác căng thẳng. Bảo tàng Guggenheim Bilbao của Frank Gehry dùng các “cánh” titan cong uốn để tạo một hình thái bề bộn nhưng mạch cảm xúc liền lạc; Nhà hát Walt Disney Concert Hall tiếp tục ngôn ngữ đó, đồng thời tối ưu âm học nội thất; Trạm Cứu Hỏa Vitra của Zaha Hadid là tập hợp các mặt phẳng cắt xẻ, như khoảnh khắc đóng băng của một chuyển động; Bảo tàng Do Thái Berlin của Daniel Libeskind sử dụng mặt bằng hình tia sét, “khoảng trống” và cửa sổ rạch chéo để khơi gợi ký ức đứt đoạn.
Kiến trúc Giải kiến tạo: Hình khối bị “bẻ gãy” và trượt lệch: khối cong va chạm khối thẳng, console bo tròn treo lơ lửng, cầu thang uốn như vết cắt. Công trình cố ý phá đối xứng để tạo cảm giác bất ổn, kích hoạt trải nghiệm thị giác
Sự đối lập và bổ trợ giữa hai trường phái
Xét về triết học, Constructivism đặt trọng tâm vào tính hợp lý, khả năng phục vụ cộng đồng và sự rõ ràng của mục đích: hình thức sinh ra từ công năng và phải có thể sản xuất, vận hành hiệu quả. Deconstructivism thì chủ ý phá vỡ sự trật tự, chấp nhận phân mảnh và đa nghĩa để kích hoạt trải nghiệm cảm xúc và mở ra nhiều cách diễn giải không gian.
Về hình thức, Constructivism ưu tiên khối hình học tinh gọn, kết cấu mạch lạc, “đọc” được ngay từ bên ngoài; vật liệu công nghiệp như thép, bê tông, kính được tổ hợp theo logic mô-đun. Ngược lại, Deconstructivism chuộng bất đối xứng, bẻ gãy đường thẳng, cắt xẻ mặt phẳng và đặt cạnh nhau những vật liệu tương phản để tạo căng thẳng thị giác có chủ đích.
Dù đối lập, hai trường phái có thể bổ trợ nhau trong thực hành: một dự án hạ tầng vẫn có thể dùng ngôn ngữ hình khối rõ ràng kiểu Constructivism nhưng đưa vào các không gian công cộng giàu cảm xúc theo tinh thần Deconstructivism; ngược lại, một công trình biểu tượng có thể “nổi loạn” ở vỏ ngoài nhưng vẫn vận hành trên nền tảng kết cấu - công năng rành mạch.
>>> Xem thêm: Trường phái Brick Expressionism: Biểu tượng nghệ thuật kiến trúc từ gạch và tinh thần thủ công
Công trình giải tỏa kết cấu mang hình khối điêu khắc: Một “khối điêu khắc” bê tông gồm các mảng cắt vát, chéo-xiên, cửa sổ như vết chạm khắc; các hộp console đan nhau tạo lớp sâu - nông. Tổng thể đồ sộ, kịch tính, thiên về biểu đạt hình thức của Deconstructivism
Tác động đến kiến trúc hiện đại
Constructivism để lại ảnh hưởng trực tiếp lên kiến trúc công nghiệp, hạ tầng và nhà ở xã hội: chuẩn hóa kích thước, mô-đun hóa không gian, đúc sẵn cấu kiện để thi công nhanh, bảo trì dễ. Tư duy “hình từ công năng” đã đặt nền cho nhiều nguyên lý của chủ nghĩa hiện đại trong thế kỷ 20.
Deconstructivism tạo dấu ấn ở khối công trình văn hóa, giáo dục và biểu tượng đô thị, nơi kiến trúc được kỳ vọng khơi gợi cảm xúc và kể chuyện bản sắc. Nhiều dự án trở thành “điểm đến” mới của thành phố, thúc đẩy đời sống sáng tạo và du lịch, qua đó cho thấy vai trò kinh tế - văn hóa của kiến trúc biểu tượng.
Từ hai hướng đi này, kiến trúc đương đại mở rộng sang các phương pháp thử nghiệm như thiết kế tham số (parametricism), hình khối hữu cơ (blobitecture) và mô phỏng số. Những công cụ ấy cho phép vừa đảm bảo hiệu năng (tinh thần Constructivism), vừa theo đuổi hình thức táo bạo (tinh thần Deconstructivism).
Giải tỏa kết cấu với chất liệu thô mộc - phân mảnh, phi đối xứng: Phác thảo kiến trúc cho thấy các hộp bê tông trần (vết ván khuôn, mạch ngừng) xếp lệch, khoét rỗng tạo vòm và khe hút sáng; thang dốc cong đối thoại với khối sắc cạnh. Ngôn ngữ phân mảnh và phi đối xứng được thể hiện rõ trên nền vật liệu thô mộc
Ảnh hưởng văn hóa và xã hội
Constructivism phản ánh khát vọng tập thể của một xã hội đang công nghiệp hóa: kiến trúc như hạ tầng của đời sống chung, đề cao bình đẳng tiếp cận và hiệu quả phục vụ. Những công trình như nhà tập thể, câu lạc bộ công nhân hay tòa nhà Narkomfin minh họa rõ tinh thần cộng đồng và tính hữu dụng trước hết.
Trong khi đó, Deconstructivism tôn vinh tính đa thanh của thời hậu hiện đại: không gian trở thành phương tiện biểu đạt ký ức, cảm xúc và góc nhìn cá nhân. Các dự án như Bảo tàng Do Thái Berlin dùng hình khối gãy khúc, khoảng trống và lộ trình di chuyển để chạm vào trải nghiệm người xem theo cách riêng tư, kích thích đối thoại về lịch sử và bản sắc.
Tựu trung, cả hai cho thấy kiến trúc luôn là “tấm gương” của thời đại: khi xã hội cần hiệu quả và bình đẳng, công trình nghiêng về công năng; khi xã hội tìm bản sắc và tiếng nói, kiến trúc trở thành diễn ngôn văn hóa. Sự đan xen giữa hai xu hướng này giúp đô thị vừa vận hành tốt, vừa giàu chiều sâu tinh thần.
>>> Xem thêm: Kiến trúc nhà Kinetic là gì? Xu hướng kiến trúc động hiện đại, tiết kiệm năng lượng đang lên ngôi
Constructivism và Deconstructivism đại diện cho hai “bản năng” cùng tồn tại trong kiến trúc: lý trí và xúc cảm. Hiểu và vận dụng linh hoạt hai ngôn ngữ này giúp kiến trúc sư có thêm bộ công cụ để giải các bài toán khác nhau - từ hạ tầng, nhà ở đến công trình biểu tượng - mà không hy sinh bản sắc hay hiệu quả. Nhận thức được hai cực đối lập này là bước đầu để thiết kế những công trình vừa đáng sống, vừa đáng nhớ.
Nguồn: Kiến Việt
*Để lại thông tin trong box dưới đây, Happynest sẽ giúp bạn kết nối đơn vị thiết kế - thi công phù hợp và nhanh chóng nhất.
