120 lượt xem
Mục lục Giữa nhịp sống hối hả của đô thị hiện đại, những khu phố trung tâm Sài Gòn vẫn lưu giữ một di sản kiến trúc đặc biệt từ giữa thế kỷ trước. Đó là những công trình với mặt tiền bê tông xám, hệ thống lam che nắng đặc trưng, cùng những đường cong mềm mại quen thuộc.
Sự hiện diện của chúng đặt ra hai câu hỏi quan trọng: Những công trình này mang bản sắc kiến trúc như thế nào? Và chúng đóng góp giá trị gì cho định hướng kiến trúc tương lai của thành phố?
Lịch sử hình thành: Khát vọng về một nền kiến trúc tự chủ
Giai đoạn từ thập niên 1950 đến 1970, kiến trúc miền Nam không chỉ đánh dấu một làn sóng thẩm mỹ mới, mà còn phản chiếu tinh thần thời đại đầy khát vọng. Sau khi chế độ thuộc địa kết thúc, những kiến trúc sư tiên phong như Huỳnh Tấn Phát và Nguyễn Quang Nhạc đã quyết liệt loại bỏ các di sản kiến trúc gắn liền với thời kỳ Pháp thuộc để xây dựng một bản sắc kiến trúc mới.
Được thiết kế bởi kiến trúc sư Lê Văn Lắm và hoàn thành vào năm 1973, tòa nhà V.A.R là công trình tiêu biểu của kiến trúc hiện đại Việt Nam
Đây không đơn thuần là lựa chọn thẩm mỹ mà còn mang tính chiến lược văn hóa sâu sắc. Việc chuyển hướng sang trường phái hiện đại phản ánh ý chí tự chủ của dân tộc và hoài bão xây dựng một quốc gia hiện đại, tiến bộ. Phong cách hiện đại với triết lý tối giản, ưu tiên chức năng và ứng dụng vật liệu mới đã trở thành công cụ thể hiện tinh thần dân tộc độc lập hướng về tương lai.
Công trình dân dụng ở Sài Gòn được thiết kế theo tinh thần hiện đại với ngôn ngữ tối giản đặc trưng
>>> Xem thêm: Kiến trúc không gian siêu nhỏ (Micro-space): Sống ít hơn nhưng tốt hơn – xu hướng nhà ở 2026
Ba yếu tố cấu thành bản sắc kiến trúc hiện đại Sài Gòn
Bản sắc kiến trúc hiện đại Sài Gòn là sự hội tụ hài hòa của ba yếu tố: Vận dụng ngôn ngữ hiện đại toàn cầu, khả năng sáng tạo trong đáp ứng khí hậu nhiệt đới, và sự thấm nhuần giá trị văn hóa địa phương.
Vận dụng ngôn ngữ hiện đại toàn cầu: Triết lý tối giản và công năng
Thế hệ kiến trúc sư Việt Nam đã nhanh chóng nắm bắt và vận dụng các nguyên tắc cốt lõi của Chủ nghĩa Hiện đại quốc tế. Triết lý “chức năng quyết định hình thức” được đề cao, dẫn dắt họ tập trung khai thác các hình khối hình học thuần túy, đường nét mạch lạc và ứng dụng sáng tạo bê tông cốt thép.
Trong đó, nét đặc trưng nổi bật là các góc bo cong mềm mại. Mô-típ thị giác này lặp lại xuyên suốt, góp phần tạo nên vẻ thanh lịch, nhã nhặn cho cảnh quan đô thị Sài Gòn.
Đặc điểm mặt bằng và phân bổ không gian trong các công trình kiến trúc tiêu biểu miền Nam Việt Nam
Chiến lược “nhiệt đới hóa”: Thiết kế thụ động thông minh
Yếu tố “nhiệt đới hóa” là giá trị cốt lõi của kiến trúc hiện đại Việt Nam, được thể hiện qua hai chiến lược thiết kế thụ động sáng tạo:
Mặt tiền hai lớp và hệ thống lam chắn nắng (brise-soleil)
Mặt tiền hai lớp kết hợp hệ thống lam chắn nắng (brise-soleil) là giải pháp tiên phong cho làm mát thụ động. Khoảng không gian xen giữa hai lớp vỏ vừa tạo lớp đệm nhiệt, vừa kích thích luồng không khí đối lưu tự nhiên, giúp giảm nhiệt độ bên trong một cách hiệu quả. Tòa nhà V.A.R và Đài phát thanh V.O.H của KTS Lê Văn Lắm là những minh chứng xuất sắc với mặt tiền "động" vừa che nắng, vừa thông gió tự nhiên.
Tòa nhà V.A.R được bao bọc bởi một lớp vỏ bê tông, trong đó các cấu kiện được lắp ghép với nhau theo nguyên tắc phân tầng
Đỉnh cao của nghệ thuật brise-soleil thể hiện rõ nhất qua “bức màn bê tông” tại Dinh Độc Lập của KTS Ngô Viết Thụ. Các thanh lam được kiến tạo tinh xảo, gợi nhớ đốt tre giản dị, vừa giải quyết vấn đề khí hậu, vừa thể hiện sâu đậm bản sắc văn hóa. Đây chính là sự giao thoa hoàn hảo giữa công năng, kỹ thuật và thẩm mỹ bản địa.
Các thanh bê tông của Dinh Độc Lập được ví như là bức “rèm hoa đá” với tạo hình gợi nhắc đến hình ảnh những thân tre mộc mạc
Không gian đệm và luồng đối lưu tự nhiên
Thiết kế Bệnh viện Thống Nhất của KTS Trần Đình Quyền minh chứng cho sự thích ứng thông minh với khí hậu nhiệt đới. Thay vì áp dụng mô hình bệnh viện khép kín phụ thuộc điều hòa theo kiểu phương Tây, ông đã khéo léo phân tách các khối chức năng, xen kẽ các hành lang và không gian mở, cho phép tận dụng tối đa ánh sáng và thông gió tự nhiên.
Giải pháp kiến tạo không gian đệm vừa tiết kiệm năng lượng, vừa tạo nên một môi trường điều trị thoáng mát, thân thiện và gần gũi với thiên nhiên
>>> Xem thêm: Sự trở lại ngoạn mục của cói trong kiến trúc đương đại: đẹp, xanh và đầy cảm xúc
Dấu ấn bản địa: Hòa nhập triết lý và thẩm mỹ phương Đông
Vượt ra ngoài kỹ thuật và công năng, những kiến trúc sư tài năng đã khéo léo thổi hồn văn hóa dân tộc vào các công trình hiện đại thay vì sao chép trực tiếp họa tiết truyền thống. Dinh Độc Lập của KTS Ngô Viết Thụ là ví dụ điển hình khi ông khéo léo nhúng các chữ Hán mang ý nghĩa “cát tường” như Tam, Vương, Chủ, Trung, Hưng vào tổng thể công trình, thể hiện tư duy thiết kế sâu sắc về triết lý Á Đông.
Tương tự, Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM lấy cảm hứng từ mỹ học phương Đông với họa tiết chữ Thọ, chữ Vạn, cùng biểu tượng rồng phượng tượng trưng cho sự hòa hợp. Sự kết hợp nhuần nhuyễn của ba trụ cột này đã tạo nên một di sản kiến trúc quý giá, nhưng ngày nay đang đối mặt với những thách thức chưa từng có.
Thư viện Khoa học tổng hợp do KTS Nguyễn Hữu Thiện và KTS Bùi Quang Hanh thiết kế, hoàn thành xây dựng năm 1972
Thách thức bảo tồn di sản trước làn sóng đô thị hóa
Một nghịch lý đáng lo ngại đang hiện hữu tại TP. HCM: Giá trị kiến trúc hiện đại ngày càng được ghi nhận, nhưng nhiều công trình lại đang xuống cấp hoặc biến mất dưới áp lực đô thị hóa. Sự phá dỡ những công trình biểu tượng như tòa nhà Eden hay Thương xá Tax để nhường chỗ cho trung tâm thương mại mới đã biến mối đe dọa này trở nên cấp bách.
Nguyên nhân chính là phần lớn công trình này chưa được thừa nhận chính thức với tư cách “di sản”, khiến chúng thiếu vắng hành lang pháp lý để được bảo vệ và dễ dàng bị hy sinh cho các dự án phát triển.
Năm 2016, Thương xá Tax được tháo dỡ toàn bộ để xây tổ hợp thương mại, dịch vụ, văn phòng mới
Trong bối cảnh đó, giải pháp “tái sử dụng thích ứng” (adaptive reuse) nổi lên như một hướng đi đầy tiềm năng. Đây là chiến lược cân bằng giữa bảo tồn và phát triển, giúp kéo dài vòng đời của công trình, giữ gìn ký ức đô thị và bản sắc kiến trúc.
Sự thành công của các công trình đã được tái sử dụng hiệu quả như Khách sạn Rex và Hội trường Thống Nhất cho thấy đây là một mô hình hoàn toàn khả thi và cần được nhân rộng.
Sau quá trình tu sửa và cải thiện, Khách sạn Rex ngày nay vẫn mang dáng dấp của kiến trúc Sài Gòn xưa
Những câu hỏi thường gặp về mặt tiền hai lớp ở Sài Gòn
1. Mặt tiền hai lớp có áp dụng được cho nhà phố hiện đại không?
Hoàn toàn có. Với nhà phố hướng Tây hoặc bị nắng chiếu trực diện, mặt tiền hai lớp giúp giảm nhiệt, tiết kiệm điện và tăng độ riêng tư. Hiện nay có thể dùng lam bê tông, lam nhôm, gạch bông gió hoặc lam gỗ composite để tạo hiệu ứng tương tự mà vẫn đẹp thẩm mỹ.
2. Nhà cũ muốn giữ hệ lam bê tông thì có cần gia cố?
Tùy tuổi thọ công trình. Lam bê tông cũ thường bị nứt chân chim hoặc lộ thép sau 30-40 năm. Vì vậy cần đánh giá hiện trạng, gia cố bằng thép mới hoặc bọc phủ chống thấm trước khi sơn lại. Nếu lam còn tốt, chỉ cần vệ sinh và sơn bảo vệ là giữ được nguyên bản.
3. Vì sao lam chắn nắng bê tông được xem là biểu tượng của kiến trúc hiện đại miền Nam?
Vì chúng giải quyết đồng thời ba vấn đề: khí hậu nóng ẩm, ánh sáng mạnh và nhu cầu che chắn nhưng vẫn thông thoáng. Hình khối lam được biến tấu thành mô-típ thẩm mỹ đặc sắc, vừa kỹ thuật vừa văn hóa, thể hiện tư duy rất tiên tiến của KTS thời kỳ đó.
4. Vì sao các công trình kiến trúc hiện đại 1950–1975 chưa được công nhận là di sản?
Do mới chỉ hơn 50-70 năm, nằm trong giai đoạn “chưa đủ tuổi” theo tiêu chí di sản quốc tế. Thêm vào đó, nhận thức cộng đồng còn mờ nhạt, hồ sơ pháp lý chưa hoàn thiện nên công trình dễ bị phá bỏ trong quá trình tái phát triển đô thị.
5. Adaptive reuse có phải giải pháp bắt buộc cho các công trình cũ?
Không bắt buộc nhưng rất đáng ưu tiên. Tái sử dụng thích ứng giúp giữ lại bản sắc đô thị, giảm lượng chất thải xây dựng và tiết kiệm nhiều chi phí so với phá dỡ – xây mới. Đây là chiến lược bền vững đang được nhiều đô thị lớn áp dụng để cân bằng giữa bảo tồn và phát triển.
>>> Xem thêm: Thiết kế vườn Universal Design: Xu hướng tạo không gian thân thiện cho mọi thế hệ trong gia đình
Di sản mà thế hệ kiến trúc sư trước để lại không chỉ là hình dáng công trình, mà còn là triết lý thiết kế. Những nguyên tắc về thiết kế thụ động, làm mát tự nhiên, tôn trọng môi trường trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu trở thành bài học vô giá cho kiến trúc bền vững.
Việc nghiên cứu, bảo vệ và phát huy giá trị những công trình này chính là tìm về nguồn cội để kiến trúc đương đại Việt Nam phát triển mạnh mẽ hơn, hội nhập rộng hơn mà vẫn giữ được bản sắc độc đáo và đáng tự hào.
Xem thêm nhiều xu hướng thiết kế và các cập nhật mới nhất về lĩnh vực Nhà ở & Lối sống tại chuyên mục Xu hướng nhé.
Tổng hợp
*Để lại thông tin trong box dưới đây, Happynest sẽ giúp bạn kết nối đơn vị thiết kế - thi công phù hợp và nhanh chóng nhất.
