585 lượt xemXu hướng “tái sử dụng thích ứng” (adaptive reuse) đang mở ra cách nhìn mới trong thiết kế đô thị, hồi sinh những cấu trúc cũ bằng công năng và tinh thần mới. Nổi bật là High Line ở New York - tuyến đường sắt bỏ hoang được biến thành công viên trên cao mang lại sức sống xanh bền vững.
Từ vết sẹo công nghiệp đến mầm xanh giữa lòng Manhattan
High Line vốn là tuyến đường sắt trên cao dài 1,45 dặm (khoảng 2,3km), được xây dựng từ thập niên 1930 để vận chuyển hàng hóa giữa khu công nghiệp Meatpacking và ga trung tâm Manhattan. Trong nhiều thập kỷ, tuyến đường này đóng vai trò huyết mạch của khu công nghiệp phía Tây thành phố.
High Line - Tuyến đi bộ trên cao nằm tại phía tây Manhattan, New York
High Line vốn là tuyến đường sắt có chức năng vận chuyển hàng hóa giữa khu công nghiệp của thành phố Manhattan
Khi vận tải đường sắt bắt đầu thoái trào trước sự cạnh tranh của xe tải và hệ thống đường bộ, lưu lượng tàu dần giảm. Năm 1980, chuyến tàu hàng cuối cùng lăn bánh trên High Line, khép lại kỷ nguyên công nghiệp đô thị. Sau đó, tuyến đường bị bỏ hoang, cây cỏ mọc xen giữa các thanh ray, biến nơi từng ồn ã máy móc thành một “khu vườn hoang” lơ lửng giữa lòng phố.
High Line bị bỏ hoang năm 1999
Những năm 1990, chính quyền thành phố từng dự định tháo dỡ toàn bộ công trình. Nhưng cộng đồng địa phương, dẫn đầu bởi nhóm Friends of the High Line, đã nhận ra giá trị tiềm ẩn trong kết cấu bỏ quên ấy đó là khả năng biến vết sẹo công nghiệp thành một “mạch xanh” công cộng cho New York. Từ ý tưởng đó, hành trình hồi sinh bắt đầu, mở ra chương mới cho một công trình tưởng chừng đã đi vào dĩ vãng.
High Line là tác phẩm của sự kết hợp giữa KTS James Corner và nhóm KTS Diller Scofidio + Renfro
Một cuộc triển lãm trưng bày các thiết kế sơ bộ của James góc hoạt động trường và Diller Scofidio + Renfro mở ra tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (4/2005)
Phối cảnh của phương án được lựa chọn
>>> Xem ngay: Tư tưởng Unself-conscious: Khi kiến trúc hình thành ngoài bàn tay kiến trúc sư
Adaptive Reuse - Triết lý của sự tiếp nối thay vì phá bỏ
High Line không phải là công trình mới, mà là kết quả của cách nghĩ mới về thành phố - cũ không đồng nghĩa với hết giá trị. Triết lý adaptive reuse (tái sử dụng công trình hiện hữu) đặt ra hướng tiếp cận ngược với lối phát triển đô thị xóa đi quá khứ: thay vì phá bỏ để xây mới, người ta giữ lại ký ức vật chất, biến đổi công năng để đáp ứng đời sống hôm nay.
Ký ức về tuyến đường ray cũ được tái hiện dưới hình hài mới, cộng hưởng cùng thiên nhiên
Ở High Line, cấu trúc thép của tuyến đường sắt cũ được giữ nguyên gần như toàn bộ, chỉ gia cường kết cấu chịu lực và thay thế những chi tiết xuống cấp. Các bậc đi bộ, dải cây, ghế nghỉ, đèn chiếu sáng lồng ghép tinh tế vào khung thép sẵn có. Sự can thiệp tiết chế giúp dự án vừa mang dáng dấp công nghiệp, vừa mang hơi thở của thiên nhiên và con người.
Các cấu kiện được thiết kế riêng, đúc sẵn, vận chuyển nguyên khối và lắp ghép trực tiếp tại công trường
Adaptive reuse vì thế không chỉ là phương án tiết kiệm tài nguyên mà còn là thái độ văn hóa đối với ký ức đô thị. Xu hướng này coi thành phố như một cơ thể đang trưởng thành, có khả năng chữa lành và tái sinh từ những phần tưởng chừng đã chai sạn.
Thiên nhiên và kiến trúc cùng kể chuyện
Chiến lược thiết kế của High Line được nhóm Diller Scofidio + Renfro, James Corner Field Operations và Piet Oudolf định nghĩa bằng khái niệm “Agri-tecture” - sự hòa quyện giữa agriculture (nông nghiệp) và architecture (kiến trúc).
Cấu trúc này thể hiện rõ qua từng chi tiết, các tấm bê tông lát xếp thành dải hẹp, xen kẽ các khe hở cho cỏ dại mọc xuyên qua. Những mảng cây trồng tổ chức theo đặc tính ánh sáng, độ ẩm và hướng gió, tạo nên chuỗi vi khí hậu (micro-climates) đa dạng dọc tuyến. Có đoạn tràn ngập nắng, có đoạn rợp bóng cây, có nơi mở ra tầm nhìn toàn cảnh khu Hudson, nơi khác lại gợi cảm giác lặng yên giữa những tòa nhà gạch đỏ.
Màu xanh của lá hòa quyện cùng nền bê tông
Người dân rảo bước trên con đường ngập nắng
Từ góc độ cảnh quan, đây là sự diễn dịch lại vẻ đẹp hoang dã của tuyến đường sắt bị bỏ quên. Nơi cỏ cây từng tự mọc lên giữa thanh ray, giờ được tái hiện bằng ngôn ngữ thiết kế.
Piet Oudolf, nhà thiết kế cây trồng nổi tiếng Hà Lan, chọn các loài thực vật có chu kỳ biến đổi theo mùa, giữ lại cảm giác hoài niệm như biểu tượng của vòng đời đô thị. Sự hòa quyện này khiến High Line vừa mang tính kiến tạo, vừa giữ nét tự nhiên, tạo nên một “rừng treo” mềm mại vắt qua những khối kiến trúc cứng rắn, làm mờ ranh giới giữa công trình và cảnh quan.
Kịch bản đa dạng sinh học các loài cây
Ví dụ một số loại hoa nở vào từng tháng trong năm ở High Line
Cảnh quan High Line biến đổi đa dạng và phong phú theo mùa
Phong cảnh tươi tắn của High Line vào mùa xuân
Phong cảnh sinh động của High Line vào mùa hạ
Phong cảnh đa sắc màu của High Line vào mùa thu
Tuyết trắng phủ kín đường tạo nét đẹp độc đáo cho High Line vào mùa đông
>>> Xem ngay: 20 công trình “tái sinh” từ nhà máy và kho xưởng: Khi kiến trúc công nghiệp hồi sinh trong lòng đô thị
Không gian mở và tinh thần cộng đồng
Giai đoạn mở rộng năm 2019, mang tên The Spur, thuộc phần cuối giai đoạn phát triển ban đầu của High Line, mở ra hướng kết nối mới về phía khu Hudson Yards. Nằm tại giao lộ West 30th Street và 10th Avenue, The Spur thiết kế như một quảng trường công cộng trên cao, nơi kết thúc tuyến đường sắt cũ và mở đầu cho chuỗi không gian đô thị mới đang hình thành quanh bờ sông Hudson.
The Spur - Mảnh ghép cuối cùng của High Line đã hoàn thành
Trung tâm khu vực này là High Line Plinth - không gian trưng bày nghệ thuật ngoài trời với các tác phẩm quy mô lớn được luân phiên triển lãm theo từng giai đoạn. Bao quanh quảng trường, những bồn trồng nghiêng (tilted planters) chứa các cây tán lớn tạo bóng mát, xen giữa là chuỗi bậc ghế gỗ xếp tầng (cascading wooden seating steps) ở hai bên Đông và Tây. Kiểu tổ chức này đóng vai trò làm khán đài tự nhiên cho các chương trình nghệ thuật, tạo nơi nghỉ ngơi cho người đi bộ.
Tác phẩm “Brick House” của Simone Leigh - bức tượng bán thân bằng đồng cao 5m
Với The Spur, High Line không chỉ mở rộng về mặt vật lý mà còn mở rộng về tinh thần. Nếu các đoạn tuyến trước là nơi cho những bước chân cá nhân đi qua thiên nhiên và ký ức, thì The Spur tạo thêm không gian cho sự gặp gỡ và tương tác xã hội.
Dự án này cũng đặt nền móng cho các kết nối đô thị mới. Tiêu biểu là High Line Moynihan Connector (2023), tuyến cầu đi bộ liên kết High Line với Moynihan Train Hall và Penn Station, tiếp tục kéo dài nhịp sống xanh của tuyến công viên này vào sâu hơn trung tâm Manhattan.
Tuyến cầu nối High Line Moynihan Connector liên kết High Line với khu Moynihan Train Hall và Penn Station
Khi kiến trúc trở thành liệu pháp chữa lành đô thị
Đi trên High Line, người ta vẫn nghe tiếng xe cộ vọng từ dưới phố, nhưng giữa những âm thanh ấy là tiếng gió luồn qua tán lá và sự tĩnh lặng dịu dàng bao quanh. Mùi cỏ non, ánh nắng dát vàng, tiếng trò chuyện của những người xa lạ, tất cả tạo nên cảm giác hiếm hoi trong một đô thị khổng lồ - sự bình tâm.
Tuyến đường từng bị bỏ quên được trả lại sự sống, còn cư dân thành phố được trả lại một nơi để chậm lại, để hít thở, để nhớ rằng New York vẫn còn những khoảng trống dịu dàng
High Line gợi nhắc rằng “chữa lành đô thị” (healing urbanism) không nhất thiết phải đến từ các công trình y tế hay trị liệu. Chính xác hơn, quá trình này bắt đầu từ việc trả lại cho con người quyền được hít thở, được nhìn thấy màu xanh, được bước đi giữa một không gian có ký ức.
Những thanh ray cũ giờ trở thành lối đi dạo. Những cây cỏ mọc lên từ bê tông là minh chứng cho sức sống của tự nhiên. Những công trình công nghiệp tưởng chừng như vô cảm lại trở thành nơi kết nối con người. Đó là quá trình “chuyển hóa đau thương thành năng lượng sống” - điều mà ít dự án đô thị nào làm được với sự tự nhiên và tinh tế như High Line.
Tác động lan tỏa và bài học cho đô thị bền vững
Từ một dự án cộng đồng, High Line đã trở thành mô hình toàn cầu. Nhiều thành phố, từ Seoul (Sky Garden), Paris (Promenade Plantée), Singapore (Rail Corridor) đến Sydney, đều học hỏi giải pháp tận dụng cấu trúc bỏ hoang để tạo không gian xanh.
Tuy nhiên, sự lan tỏa ấy cũng đi kèm tranh luận rằng liệu High Line có vô tình đẩy giá đất và làm biến đổi cộng đồng quanh nó? Câu hỏi này nhắc chúng ta rằng tái sinh đô thị không chỉ là chuyện thiết kế, mà còn là quản trị công bằng, đảm bảo không gian công cộng thực sự thuộc về mọi người.
Với Việt Nam, nơi có nhiều tuyến đường sắt, cầu, nhà máy cũ bị bỏ hoang, bài học của High Line gợi mở hướng đi mới:
- Thứ nhất, coi không gian cũ là tài nguyên, không phải phế tích.
- Thứ hai, lắng nghe ký ức nơi chốn trước khi can thiệp.
- Thứ ba, đặt cộng đồng vào trung tâm, vì chính họ là người sống cùng công trình sau tái sinh.
Nếu làm được điều đó, chúng ta có thể biến khu vực xập xệ, công trình lỗi thời thành những “mạch xanh”, nơi thành phố hít thở và con người tìm lại nhịp sống bình yên.
Nhà máy trà cũ được chuyển đổi thành bảo tàng và trung tâm văn hoá - “Cầu Đất Tea Museum”, Việt Nam
>>> Xem ngay: Thiết kế kháng nhiệt trong đô thị hiện đại: Giải pháp vật liệu xây dựng chống nóng bền vững
Trong bối cảnh đô thị hiện đại, adaptive reuse trở thành giải pháp cân bằng giữa phát triển và bền vững. Thay vì phá bỏ để xây mới, kiến trúc chọn cách tái sinh đô thị, giữ lại ký ức, giảm lãng phí và thổi sức sống mới vào những cấu trúc cũ. High Line là minh chứng rõ nét, từ tuyến đường sắt hoang phế, New York đã tạo nên công viên xanh biểu tượng cho tinh thần sáng tạo và bền vững của thế kỷ 21.
Xem thêm các bài viết được cập nhật tại chuyên mục Xu hướng nhé!
Tổng hợp
*Để lại thông tin trong box dưới đây, Happynest sẽ giúp bạn kết nối đơn vị thiết kế - thi công phù hợp và nhanh chóng nhất.
