2.224 lượt xemAmos Rapoport ước tính chỉ khoảng 5% kiến trúc trên thế giới mang dấu ấn chuyên môn, còn lại chủ yếu do người dân tự xây dựng. Charles Jencks cũng khẳng định 80% môi trường sống thuộc về kiến trúc Unself-conscious, dòng kiến trúc hình thành tự phát, không qua bàn tay tác giả.
Tìm hiểu khái niệm Unself-conscious
Trong bối cảnh kiến trúc, Unself-conscious dùng để chỉ quá trình xây dựng mang tính “hồn nhiên”, hình thành không qua thiết kế ý thức của kiến trúc sư. Christopher Alexander cho rằng một nền văn hóa Unself-conscious vận hành dựa trên sự truyền dạy phi chính thức.
Cụ thể, người dân lặp lại những mẫu nhà quen thuộc, học bằng cách bắt chước và điều chỉnh dần qua các thế hệ. Điều này trái ngược với văn hóa Self-conscious, nơi kiến trúc được học tập và giảng dạy một cách hàn lâm.
Trong kiến trúc, tư tưởng Unself-conscious chỉ quá trình xây dựng không cần kiến trúc sư
Triển lãm MoMA ở Hoa Kỳ với không gian trưng bày các bức ảnh đen trắng cỡ lớn
Theo định nghĩa của Bộ Văn hóa Thổ Nhĩ Kỳ, kiến trúc dân gian chính là “môi trường sống do người dân tự tạo ra cho chính họ”. Đây là một dạng kiến trúc vô danh (anonymous architecture), nơi tác giả thực sự là cộng đồng, chứ không phải cá nhân. Đó là những ngôi nhà, đình làng, công trình bản địa do thợ địa phương hoặc chính người dân dựng nên, dựa trên kinh nghiệm và nhu cầu thực tế.
Khái niệm này cũng mở rộng sang các loại hình kiến trúc phổ thông hiện đại, từ nhà tự xây ở nông thôn, nhà tiền chế giá rẻ, nhà ở xã hội cho tới công trình tạm thời thời chiến. Điểm chung là chúng không nhằm tạo dấu ấn cá nhân hay trình diễn thẩm mỹ, mà thuần túy để đáp ứng chức năng sinh hoạt của cộng đồng.
Những ngôi nhà được thợ địa phương hoặc chính người dân bản xứ thực hiện dựa vào nhu cầu sử dụng thực tế và kinh nghiệm truyền miệng
>>> Xem thêm: Thiết kế kháng nhiệt trong đô thị hiện đại: Giải pháp vật liệu xây dựng chống nóng bền vững
Đặc trưng của kiến trúc Unself-conscious
Dù trải rộng qua nhiều vùng miền và thời kỳ, kiến trúc Unself-conscious vẫn thể hiện những đặc điểm cốt lõi:
Tính bản địa và thích ứng môi trường
Công trình tận dụng vật liệu truyền thống sẵn có và thiết kế theo kinh nghiệm để phù hợp với khí hậu, phong tục tập quán. Nhà tranh vách đất mái dốc ở vùng mưa hay nhà đá tường dày ở vùng lạnh là những ví dụ tiêu biểu cho khả năng thích nghi tự nhiên.
Tính kế thừa truyền thống
Hình thái kiến trúc được lặp lại qua nhiều thế hệ, biến đổi dần dần. Người thợ học nghề bằng cách bắt chước mẫu có sẵn và chỉnh sửa theo kinh nghiệm thay vì sáng tạo tùy hứng.
Tính vô danh
Phần lớn công trình không gắn tên tác giả cụ thể. Người thiết kế và thi công chính là dân bản địa hoặc nhóm thợ lành nghề trong vùng. Thành quả được xem như sản phẩm của cộng đồng, không thuộc về cá nhân.
Đề cao công năng và kinh tế
Nhà cửa được dựng nên để phục vụ đời sống trực tiếp: vật liệu rẻ, kỹ thuật đơn giản, hiệu quả và bền vững. Vẻ đẹp của chúng đến từ sự tiện dụng và tự nhiên, chứ không nhằm phô trương hay để lại “dấu ấn tác giả.”
Chiếm tỷ trọng lớn trong môi trường xây dựng
Phần lớn không gian sống quanh ta thuộc dòng Unself-conscious. Robert Venturi từng nhấn mạnh giá trị của những biển hiệu, cửa hàng, nhà phố bình dân, bởi chúng phản ánh trung thực nhu cầu và thị hiếu đại chúng, thay vì chỉ là công trình “hàn lâm” hiếm hoi.
Tóm lại, kiến trúc Unself-conscious là sản phẩm của trí tuệ tập thể: giản dị, mộc mạc nhưng gắn bó mật thiết với đời sống con người, trở thành nền tảng bền vững song hành cùng kiến trúc chuyên nghiệp.
Kiến trúc Unself-conscious giữ vững tính bản địa, thích nghi tốt với khí hậu tại địa phương
Những diện mạo cụ thể của kiến trúc Unself-conscious
Kiến trúc dân gian, bản địa
Một biểu hiện tiêu biểu của Unself-conscious là kiến trúc dân gian, những công trình hình thành trong bối cảnh văn hóa địa phương mà không qua thiết kế chính thống. Ví dụ, các ngôi nhà gỗ và đá truyền thống tại Safranbolu (Thổ Nhĩ Kỳ) - di sản thời Ottoman phản ánh rõ nét tri thức bản địa qua vật liệu, kỹ thuật xây dựng và cách thích nghi với khí hậu.
Những ngôi nhà Ottoman truyền thống tại Safranbolu, Thổ Nhĩ Kỳ
Đặc trưng của kiến trúc dân gian là tận dụng vật liệu sẵn có (gỗ, đá, đất, tre…), kết cấu thích ứng tự nhiên (mái dốc ở vùng mưa nhiều, nhà sàn ở miền núi ẩm thấp, tường đá dày giữ nhiệt ở vùng lạnh) và chi tiết trang trí phản ánh mỹ nghệ dân tộc. Tại Việt Nam, có thể kể đến nhà rông của người Ê Đê ở Tây Nguyên hay nhà tranh vách đất ở Bắc Bộ - những công trình vô danh nhưng lưu giữ kinh nghiệm dân gian hàng trăm năm.
Tuy mộc mạc, kiến trúc dân gian chứa đựng kho tri thức quý giá về tổ chức không gian và sự hòa hợp với môi trường. Đúng như nhận định: “Có nhiều điều để học từ kiến trúc trước khi nó trở thành nghệ thuật của chuyên gia”. Ngày nay, trong bối cảnh tìm kiếm giải pháp phát triển bền vững, nhiều kiến trúc sư hiện đại đã quay lại tìm cảm hứng từ kiến trúc địa phương, học hỏi cách mà thế hệ trước xây dựng cuộc sống hài hòa cùng thiên nhiên và cộng đồng.
Nhà rông của người Ê Đê ở Tây Nguyên tận dụng triệt để các loại vật liệu sẵn có tại địa phương
>>> Xem thêm: Giải mã kiến trúc Idealist: Khi công trình trở thành bản tuyên ngôn của nhân loại
Kiến trúc nhà lắp ghép, tiền chế
Một hình thái quan trọng của Unself-conscious là kiến trúc tiền chế (prefabricated), phương thức xây dựng bằng các cấu kiện sản xuất sẵn tại nhà máy, sau đó lắp ráp nhanh tại công trường. Đặc trưng của kiến trúc này nằm ở tính hiệu quả, tiết kiệm và phục vụ đại chúng, hơn là trau chuốt thẩm mỹ cá nhân.
Khởi nguồn từ cuộc Cách mạng Công nghiệp với những cấu kiện kim loại, bê tông đúc sẵn (tiêu biểu là Cung Pha Lê năm 1851), kiến trúc tiền chế thực sự bùng nổ sau Thế chiến II để giải quyết khủng hoảng nhà ở. Chỉ trong giai đoạn 1945 - 1949, Anh đã xây dựng hơn 156.000 ngôi nhà prefab để kịp thời cung cấp chỗ ở cho người dân.
Ở Đông Đức và nhiều nước Đông Âu, các khu căn hộ tấm lớn (plattenbau) mọc lên dày đặc. Tại Mỹ, nhà Modul được sản xuất hàng loạt. Phần lớn những công trình này do chính phủ hoặc doanh nghiệp xây dựng, hầu như không có sự tham gia của kiến trúc sư tên tuổi.
Dù đơn điệu về hình thức, prefab đã góp phần quan trọng trong tiến trình đô thị hóa nhanh và phổ cập nhà ở giá rẻ. Ngày nay, cùng với công nghệ vật liệu và kỹ thuật xây dựng tiên tiến, kiến trúc tiền chế đang hồi sinh, hứa hẹn mang đến những ngôi nhà bền vững, tiết kiệm và tiếp tục giữ trọn tinh thần phục vụ số đông của kiến trúc Unself-conscious.
Plattenbau nhiều sắc màu ở Marzahn, biểu tượng của kiến trúc bê tông lắp ghép tại Berlin
Kiến trúc “Consumer Modern” (Hiện đại tiêu dùng)
Sau Thế chiến II, đặc biệt ở phương Tây đang bùng nổ kinh tế, một trào lưu kiến trúc mới ra đời để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng đại chúng: Consumer Modern. Đây là loại hình môi trường xây dựng hướng tới tiện nghi cho số đông, từ các khu ngoại ô với nhà ở tiêu chuẩn, đến trung tâm mua sắm, phố thương mại hay các “Edge City” (đô thị vệ tinh tập trung siêu thị và văn phòng).
Quy hoạch ngoại ô kiểu mẫu, những dãy nhà đồng loạt nhìn từ trên cao
Tiêu biểu là khu Levittown (New York) cuối thập niên 1940, nơi hàng chục nghìn căn nhà tiền chế giá rẻ được xây dựng hàng loạt cho các gia đình trẻ, tạo nên cảnh quan đồng nhất kéo dài bất tận. Hay những trung tâm thương mại “hộp lớn” (big-box stores) mọc lên khắp nước Mỹ, đơn giản về hình thức nhưng đáp ứng văn hóa xe hơi và lối sống mua sắm nhanh.
Tại Anh, phong trào New Towns với các đô thị vệ tinh như Cumbernauld (Scotland) cũng được xây dựng theo tư duy “tiêu dùng” - tuân thủ nghiêm ngặt quy chuẩn kỹ thuật và mô-đun kinh tế, hầu như không mang dấu ấn cá nhân kiến trúc sư. Charles Jencks thậm chí coi đây là những công trình “nghèo nàn về nghệ thuật, chỉ phục tùng quy định xây dựng.”
Dù thường bị phê bình là đơn điệu và buồn chán, kiến trúc Consumer Modern đã góp phần định hình phong cách sống hiện đại của hàng triệu cư dân đô thị nửa sau thế kỷ 20: tiện nghi, dễ tiếp cận và phù hợp với xã hội tiêu thụ đại chúng.
Nhà Levittown đang được cải tạo dần dần nhưng vẫn giữ lại dấu ấn cấu trúc nguyên thủy
Kiến trúc “War Minimal” (Tối giản thời chiến)
Sau Thế chiến II, nhu cầu nhà ở khẩn cấp đã thúc đẩy sự ra đời của kiến trúc War Minimal - những công trình tối giản đến mức triệt để nhằm đáp ứng yêu cầu nhanh, rẻ và đủ dùng. Tiêu biểu là nhà tạm kiểu Arcon Mk V tại Anh (1946), sử dụng vỏ bằng tấm xi măng sợi. Chỉ trong giai đoạn 1946 - 1949, gần 40.000 căn nhà prefab như vậy đã được dựng lên để giải quyết tình trạng thiếu chỗ ở.
Tinh thần Unself-conscious thể hiện rõ: kiến trúc ở đây không nhằm phô diễn hình thức, mà chỉ thuần túy phục vụ nhu cầu sống còn của xã hội trong khủng hoảng. Các mẫu nhà giá rẻ thời hậu chiến thường được triển khai theo thiết kế chung, do viện thiết kế hoặc kỹ sư quân đội thực hiện, tránh mọi chi tiết trang trí thừa.
Ở Liên Xô và Đông Âu, cao trào xây dựng thập niên 1960 đã sản sinh hàng loạt căn hộ Khrushchyovka bằng panel bê tông đúc sẵn: nhỏ gọn, trần thấp, tiện nghi tối thiểu nhưng đủ để đáp ứng nhu cầu ở của hàng triệu người dân.
Dù đơn điệu và nghèo nàn về thẩm mỹ, kiến trúc War Minimal đã hoàn thành nhiệm vụ lịch sử: cung cấp chỗ ở trong giai đoạn tái thiết, đồng thời đặt nền móng cho quá trình đô thị hóa hiện đại ở nhiều quốc gia.
Bungalow Arcon Mk V - Thiết kế đơn giản phục vụ nhu cầu khẩn cấp sau Thế chiến II
Thiết kế nội thất giản lược của Arcon Mk V, chỉ đáp ứng nhu cầu thiết yếu
Kiến trúc “Service-State Anon”
Khái niệm Service-State anonymous architecture, do Charles Jencks đề xuất, dùng để chỉ xu hướng kiến trúc do nhà nước hoặc các tổ chức công cộng xây dựng nhằm phục vụ xã hội, đặt tính tiện ích lên trên yếu tố nghệ thuật. Đây được xem là bước phát triển tiếp nối của kiến trúc Unself-conscious trong thời hiện đại, khi nhà nước phúc lợi đảm nhận vai trò kiến tạo môi trường sống quy mô lớn.
Tiêu biểu là các khu council housing tại châu Âu giai đoạn 1950 - 1970. Những dãy chung cư bê tông giản đơn, lặp đi lặp lại, tuân thủ chặt chẽ tiêu chuẩn xây dựng, gần như không để lại dấu ấn cá nhân của kiến trúc sư. Tương tự, nhiều trụ sở hành chính, trường học, bệnh viện, nhà ga hay hạ tầng công cộng thế kỷ 20 cũng mang dáng vẻ “vô danh” - ít được khen ngợi về thẩm mỹ nhưng vẫn phục vụ trực tiếp đời sống số đông.
Trường hợp thị trấn Cumbernauld (Scotland) là minh chứng rõ nét: từng được ca ngợi là “thành phố mới lý tưởng” với trung tâm bê tông quy mô lớn, nhưng sau đó lại bị chỉ trích gay gắt là “thảm họa kiến trúc”.
Dù gây nhiều tranh cãi, không thể phủ nhận rằng lớp kiến trúc “vô danh” này đã đáp ứng hiệu quả nhu cầu xã hội trong giai đoạn bùng nổ đô thị hóa. Ngày nay, thách thức đặt ra cho giới kiến trúc là tìm cách “thổi hồn” vào kiến trúc công cộng vô danh thông qua cải tạo nhà ở xã hội, nâng cấp không gian cộng đồng để vừa duy trì tính công năng, vừa bổ sung giá trị thẩm mỹ và bản sắc đô thị.
Những khối bê tông lớn thô mộc biểu hiện rõ nét của chủ nghĩa kiến trúc Brutalist
Kiến trúc đô thị Cumbernauld - mô hình hiện đại với kết cấu chồng lên tuyến đường
>>> Xem thêm: Gạch tái chế trong xây nhà dân dụng - Giải pháp xanh cho tương lai
Từ kiến trúc dân gian đến nhà ở đại chúng, Unself-conscious đã lặng lẽ kiến tạo nên phần lớn không gian sống của nhân loại. Dù vô danh, những công trình này phản ánh trí tuệ cộng đồng và đáp ứng chân thực nhu cầu xã hội, đồng thời nhắc nhở rằng kiến trúc trước khi trở thành nghệ thuật được sinh ra để phục vụ con người.
Tổng hợp
*Để lại thông tin trong box dưới đây, Happynest sẽ giúp bạn kết nối đơn vị thiết kế - thi công phù hợp và nhanh chóng nhất.
