Kiến trúc tái hoang dã: Thiết kế vì sự phục hồi hệ sinh thái và sự chung sống đa loài

Trong bối cảnh khủng hoảng sinh thái toàn cầu và tốc độ đô thị hóa ngày càng dày đặc, “kiến trúc tái hoang dã” (Rewilding Architecture) đang nổi lên như một hướng đi nhân văn và đầy tính phản tư của giới kiến trúc. Thay vì áp đặt thiên nhiên theo ý chí con người, triết lý này kêu gọi trả lại quyền tự chủ cho tự nhiên, để kiến trúc trở thành một phần của hệ sinh thái đang phục hồi.

Bài viết dưới đây của Happynest sẽ giúp bạn hiểu sâu về triết lý kiến trúc tái hoang dã, những nguyên tắc cốt lõi, cùng các dự án tiêu biểu đang tái định nghĩa mối quan hệ giữa con người và môi trường sống.

Với kiến trúc hoang dã chúng ta lùi lại và chủ động trao trả cho thiên nhiên quyền tự chủ (Life House được thiết kế bởi John Pawson)

Kiến trúc tái hoang dã là gì?

Thuật ngữ tái hoang dã vốn xuất phát từ lĩnh vực bảo tồn sinh thái nơi con người nỗ lực khôi phục, bảo vệ các quy trình tự nhiên và chuỗi thức ăn trong môi trường hoang dã. Quá trình này thường bao gồm cả việc tái du nhập các loài chủ chốt để kích hoạt lại những chuỗi sinh thái đã bị đứt gãy.

Các công trình kiến trúc tồn tại với vai trò là khung đỡ, người chăm sóc tạm thời cho hệ sinh thái

Khi áp dụng vào kiến trúc, khái niệm này đặt ra một loạt câu hỏi mang tính cách mạng cho những người làm xây dựng: Điều gì sẽ xảy ra nếu kiến trúc không còn là rào cản, mà trở thành cầu nối cho quá trình tái hoang dã? Điều gì sẽ xảy ra nếu các công trình xây dựng có thể hỗ trợ sự phục hồi sinh thái, chữa lành đất đai và tái đồng bộ hóa các chu trình thủy văn?

Kiến trúc tái hoang dã là sự áp dụng triết lý bảo tồn sâu sắc đó vào môi trường xây dựng (NDSM Lusthof được thiết kế bởi Studio Ossidiana)

Theo tư duy này có thể thấy vai trò của kiến trúc đã thay đổi. Thay vì thiết kế một loạt công trình mang tính áp đặt lên cảnh quan, kiến trúc đã trở thành một khung đỡ cho sự sống, một cầu nối giúp cân bằng các mối quan hệ tự nhiên và là một người chăm sóc cho hệ sinh thái. Một công trình tái hoang dã không mưu cầu sự vĩnh cửu bằng bê tông cốt thép, mà tìm cách thích ứng theo dòng chảy của thời gian. Chúng sẵn sàng biến đổi hoặc thậm chí bị loại bỏ khi hệ sinh thái đã đủ trưởng thành.

Kiến trúc sư trở thành người phác họa để thiên nhiên tiếp tục hoàn thiện công trình đó theo thời gian

Kiến trúc tái hoang dã đòi hỏi chúng ta phải buông bỏ tham vọng kiểm soát. Thay vì xem con người là chủ thể duy nhất, chúng ta chấp nhận mình chỉ là một phần của một hệ sinh thái. Mục tiêu của thiết kế lúc này không phải là tạo ra sự ổn định vĩnh viễn, mà là thiết kế để đáp ứng với sự biến đổi liên tục.

Kiến trúc tái hoang dã là sự từ bỏ quyền kiểm soát để hòa mình vào vẻ đẹp của một hệ sinh thái tự vận hành (Bảo tàng Tirpitz được thiết kế bởi BIG)

>>> Khám phá Lake House – Kiến trúc nhà ven hồ mang lại trải nghiệm sống thư thái

Ứng dụng trong thực tế và các dự án minh họa

Kiến trúc tái hoang dã trong thế kỷ 21 không phải là một lý thuyết xa vời mà chúng đã và đang được hiện thực hóa trong nhiều dự án đầy tham vọng trên khắp thế giới. Những công trình này vượt xa khái niệm kiến trúc xanh đơn thuần, chúng chủ động kiến tạo không gian cho sự phục hồi sinh thái và sự chung sống đa loài.

Hạ tầng kết nối và phục hồi sinh thái

Đây là ứng dụng rõ ràng nhất của lối kiến trúc tái hoang dã, nơi kiến trúc đóng vai trò hàn gắn các hệ sinh thái bị chia cắt bởi hạ tầng của con người, hoặc chủ động tạo ra môi trường sống mới.

Những công trình tái hoang dã trở thành một phần của hệ sinh thái (NDSM Lusthof được thiết kế bởi Studio Ossidiana)

• Hành lang sinh thái tại vườn quốc gia Banff, Canada và Đường A1, Israel: Các công trình như cầu vượt và đường ngầm được xây dựng để giúp động vật hoang dã di chuyển an toàn qua các tuyến đường cao tốc, kết nối lại các khu vực sống bị chia cắt.

Dự án không chỉ là một hành lang giao thông của con người mà là chốn trú ngụ, đi về của muôn loài trong tự nhiên (Lối đi trên cao dành cho động vật hoang dã ở đường A1, Israel)

Công viên quốc gia Banff, Canada không chỉ là một cây cầu mà là các hành lang tâm lý an toàn cho cả con người và động vật

• Living Breakwaters (New York, Mỹ): Được thiết kế bởi SCAPE Landscape Architecture sau cơn bão Sandy, dự án là một chuỗi đê chắn sóng chìm và nổi. Vượt qua vai trò của một khối bê tông trơ, nó được thiết kế như một rạn san hô nhân tạo, một mái nhà cho hàu và là nơi trú ngụ cho cá. Đây là ví dụ điển hình của việc một cơ sở hạ tầng vừa giúp bảo vệ ven biển đồng thời là một hệ sinh thái sống.

SCAPE không chỉ xây dựng một công trình họ đang gieo mầm một hệ sinh thái

Can thiệp tối thiểu và lối kiến trúc ẩn mình

Ở đây, kiến trúc chọn một thái độ ẩn mình, sẵn sàng lùi lại gần như tàng hình để giữ nguyên vẹn hệ sinh thái xung quanh, thay đổi mối quan hệ từ áp đặt sang hòa hợp. Ví dụ điển hình cho triết lý này là bảo tàng Tirpitz (Đan Mạch) được thiết kế bởi BIG, bảo tàng này như một đường cắt phẫu thuật, ẩn mình bên trong cồn cát ven biển.Giá trị thẩm mỹ và sinh thái của công trình không nằm ở hình khối, mà ở chính mối quan hệ đối thoại và tôn trọng với địa hình tự nhiên.

Bảo tàng vô hình trở thành một khu phức hợp văn hóa đầy ấn tượng

Không gian đa loài và đồng sáng tạo

Có thể nói đây là những thử nghiệm kiến trúc thi vị nhất, nơi không gian được chủ động san sẻ cho cả con người và các chủ nhân phi nhân (thực vật, động vật, vi khuẩn) cùng tồn tại, tương tác và đồng sáng tạo.

Một trong những dự án thành công nhất của triết lý này phải kể đến các dự án của Studio Ossidiana. Điển hình như EarthSea Pavilion là một khối trụ xây từ các lớp vật liệu như đất, than bùn, vỏ sò và hạt giống, như một lát cắt địa chất sống động. Theo thời gian, các hạt giống gieo bên trong sẽ nảy mầm, mọc xuyên qua lớp lưới thép khi các mùa thay đổi. Nước mưa thấm qua, khiến các vật liệu hòa trộn vào nhau dần biến công trình thành một hệ sinh thái thu nhỏ, thu hút chim và côn trùng.

EarthSea Pavilion được thiết kế như một sinh vật sống, xóa nhòa ranh giới giữa kiến trúc, điêu khắc và sinh thái học

The Seeds Garden cũng là một trong những cảnh quan cho thấy sự hòa hợp tuyệt đối giữa kiến trúc và hệ sinh thái. Tinh thần tái hoang dã ở đây là chủ động mang con người ra khỏi vị trí trung tâm. Du khách được mời tham gia với vai trò người làm vườn và người quan sát chim, gieo hạt giống từ lối đi bộ trên cao xuống cánh đồng nổi bên dưới.

Dự án mang tính tuyên ngôn mạnh mẽ, thể hiện rõ triết lý thiết kế của Studio Ossidiana về một kiến trúc đa loài

NDSM Lusthof cũng là một trong những không gian công cộng xóa bỏ ranh giới, cho phép con người và các sinh vật khác cùng chia sẻ và sử dụng. Khu vườn kiến trúc này được bao bọc bởi một hàng rào kim loại đầy màu sắc pastel được thiết kế với các lỗ nhìn trộm cho phép người qua đường nhìn vào bên trong.

Bên trong khu vườn, Studio Ossidiana tiếp tục triết lý đa loài của mình với các bệ ngồi bê tông và một tháp thức ăn dành riêng cho chim chóc, tạo ra một không gian chung cho cả con người và động vật.

Tri thức bản địa trong những công trình có tính ứng dụng cao

Rất lâu trước khi tái hoang dã trở thành một thuật ngữ học thuật, triết lý đó đã là hơi thở, là lẽ sống trong các tri thức xây dựng bản địa.

Tại Meghalaya, một trong những vùng đất ẩm ướt nhất hành tinh, tồn tại một kỳ quan kiến trúc sinh học độc nhất vô nhị: những cây cầu bằng rễ sống. Tộc người Khasis (Ấn Độ) không xây cầu, họ nuôi dưỡng chúng bằng cách uốn nắn và đan bện rễ cây đa búp đỏ qua nhiều thế hệ. Những cây cầu này thực sự sống, chúng bện chặt và mạnh mẽ hơn theo dòng thời gian là ví dụ đỉnh cao về kiến trúc đồng sáng tạo với tự nhiên.

Các cấu trúc bản địa khác như đập bắt cá của tộc người Enawenê-nawê (Brazil) hay Hòn đảo nổi của tộc người Ma'dan (Iraq) cũng là những ví dụ về các hệ thống chung sống hài hòa, thích ứng với các chu trình tự nhiên và vật liệu tại chỗ.

Công trình tái hoang dã ở Brazil đập bắt cá của tộc người Enawenê-nawê

Công trình kiến trúc tái hoang dã của người Ma'dan

>>> Tìm hiểu Tropical Modern House – kiến trúc nhiệt đới hiện đại đầy cảm hứng

Thiết kế phù hợp với quá trình vận động tuần hoàn của tự nhiên

Chấp nhận tính tạm thời thay vì khao khát sự vĩnh cửu, các công trình được thiết kế để biến mất một cách tự nhiên, tập trung vào các quá trình thay vì hình thái cố định.

• Điền trang Knepp (Anh): Trong dự án tái hoang dã quy mô lớn này, các can thiệp kiến trúc (như đường đi trên cao, nhà vệ sinh compost, sàn gỗ) được thiết kế với sự khiêm tốn tối đa, hòa hợp và sẵn sàng tự phân hủy hoặc được gỡ bỏ khi cảnh quan thay đổi.

Hành trình đáng kinh ngạc của Knepp đã được giới thiệu trên rất nhiều tạp chí nổi tiếng thế giới

• Rural Studio (Mỹ): Nhóm thiết kế với công trình tòa thị chính Newbern tập trung vào quá trình biến đổi liên tục của vật liệu. Họ ưu tiên sử dụng vật liệu tái chế, vật liệu địa phương, với các khớp nối cơ học đơn giản (nói không với keo, xi măng) để công trình có thể dễ dàng tháo dỡ và thích ứng theo thời gian.

Tòa thị chính Newbern, Đại học Auburn là một trong những công trình tiêu biểu cho lối kiến trúc tái hoang dã

Không gian chiêm nghiệm và hòa hợp

Ở cấp độ hòa hợp nhất, kiến trúc trở thành một khung cảnh tĩnh tại, một không gian được thiết kế để lắng nghe nhịp điệu của tự nhiên. Life House & Nhà nguyện gỗ dưới bàn tay của kiến trúc sư John Pawson, dù không chủ đích tái hoang dã, nhưng thể hiện sự tôn kính sâu sắc với thời gian và bối cảnh.

Không gian yên tĩnh hòa hợp với thiên nhiên của Life House

Chúng tạo ra không gian yên tĩnh, không áp đặt lên cảnh quan, mà chỉ gợi mở, giúp con người tìm lại sự tĩnh tại và cảm nhận sự thay đổi của tự nhiên.

Wooden Chapel xuất hiện thu hút sự chú ý của giới mộ điệu toàn cầu

FAQ (Câu hỏi thường gặp)

Kiến trúc tái hoang dã có phải là để công trình bị bỏ hoang, lộn xộn không?

Kiến trúc tái hoang dã là một sự lộn xộn có chủ đích và được thiết kế cẩn thận, một hệ sinh thái được lên kế hoạch ban đầu để con người, thiên nhiên sống hòa hợp với nhau. Chúng đòi hỏi sự can thiệp, chăm sóc và điều chỉnh liên tục để phù hợp với những biến đổi của tự nhiên.

Những công trình kiến trúc tái hoang dã luôn có sự hòa hợp tuyệt đối với thiên nhiên

Có thể áp dụng kiến trúc hoang dã ngay trong không gian sống của mình không?

Việc tái hoang dã có thể bắt đầu từ quy mô nhỏ nhất trong ban công hay khoảng sân trước nhà. Bằng cách trồng cây bản địa, tạo cảnh quan thu hút côn trùng, tái chế các ngôi nhà gỗ cho sóc, chim chóc đến cư trú. Từng bước tạo nên một hành lang sinh thái quan trọng trong đô thị, kết nối các mảng xanh bị phân mảnh.

Kiến trúc tái hoang dã đánh dấu một sự dịch chuyển tất yếu trong tư duy thiết kế

Tái hoang dã có phải chỉ là một cách trang trí cho cảm giác tội lỗi của con người với thiên nhiên?

Nếu chỉ dừng lại ở một thiết kế phiến diện, không có chiều sâu rất có thể chúng sẽ chỉ là phép xoa dịu lương tâm. Tuy nhiên, tái hoang dã thực thụ đòi hỏi sự thay đổi trong cách sống: chấp nhận chia sẻ không gian, tài nguyên và chấp nhận cả sự bất tiện vì lợi ích của các loài khác, ví dụ: nhà ở côn trùng, sân vườn có lá rụng. Khi đó, mỗi công trình mọc lên đều là một tiếng nói cho thế giới con người và thiên nhiên bình đẳng, là một hành động phục hồi thực sự cho những vết thương từ quá khứ.

Khi con người thực sự đặt trái tim vào mỗi công trình xây dựng, hệ sinh thái sẽ trở nên bình đẳng và hòa hợp (Sân nền cho Con Người và Chim được thiết kế bởi Studio Ossidiana)

Kiến trúc tái hoang dã không đơn thuần là một công trình kiến trúc hay một xu hướng thẩm mỹ, chúng là một sự thay đổi căn bản trong tư duy. Lối kiến trúc đòi hỏi sự khiêm tốn, kiên nhẫn và một tình yêu sâu sắc với môi trường tự nhiên trong mọi hình hài của nó. Bằng cách lùi lại, từ bỏ một phần quyền kiểm soát và chủ động thiết kế cho sự sống trong tự nhiên thay vì chỉ cho con người, chúng ta không chỉ đang chữa lành cho hành tinh, mà còn đang chữa lành cho chính tâm hồn mình. Xem thêm nhiều bài viết chuyên sâu khác tại chuyên mục Kho kiến thức.

>>> Tìm hiểu Hổ phù: Vén bức màn thời gian, tìm về cội nguồn của một huyền thoại kiến trúc

Tổng hợp

Nếu bạn đang có nhu cầu thiết kế công trình, nội thất, hãy để lại lời nhắn trong box. Đội ngũ Happynest của chúng tôi sẽ liên hệ và hỗ trợ nhanh chóng.