5 cuộc cách mạng nghệ thuật tạc nên vóc dáng kiến trúc hiện đại

Không chỉ là nguồn cảm hứng thẩm mỹ, nhiều trào lưu nghệ thuật từng làm rung chuyển giới hội họa – điêu khắc – thơ ca cũng đã âm thầm thay đổi cách con người tạo nên không gian sống. Từ những đường cong hữu cơ của Art Nouveau đến những trò chơi thị giác hậu hiện đại của Pop Art, 5 phong trào dưới đây đã để lại dấu ấn sâu đậm trong ngôn ngữ thiết kế kiến trúc hiện đại.

5 trào lưu nghệ thuật tác động lên kiến trúc hiện đại

Jugendstil: Khúc hoan ca giữa kỷ nguyên công nghiệp

Vào cuối thế kỷ 19, Jugendstil ra đời như một phản ứng mạnh mẽ chống lại chủ nghĩa tân cổ điển hàn lâm và sự vô hồn của nền sản xuất công nghiệp hàng loạt. Lấy cảm hứng từ tạp chí nghệ thuật Jugend tại Munich, phong trào tựa như một lời tuyên ngôn để tôn vinh những đường nét hữu cơ, những họa tiết hoa lá và kiếm tìm sự hòa hợp đã mất giữa con người và thiên nhiên.

Art Nouveau nơi các đường cong hữu cơ, bất đối xứng và họa tiết hoa lá được tôn vinh

Triết lý của Jugendstil là khát vọng về một “tác phẩm nghệ thuật tổng thể"” - một không gian mà ở đó, mọi chi tiết, từ khối kiến trúc, món nội thất cho đến tay nắm cửa, đều phải chung một nhịp thở, một ngôn ngữ thẩm mỹ duy nhất. Vẻ đẹp với họ, nằm ở sự bất đối xứng một cách tự nhiên, những đường cong lượn sóng mềm mại, bất ngờ và đầy sinh khí.

Khi triết lý này lan tỏa khắp châu Âu và thâm nhập vào kiến trúc, nó được biết đến với cái tên Art Nouveau. Điều trớ trêu đầy thi vị là các nghệ sĩ Art Nouveau lại nắm lấy chính những vật liệu công nghiệp (sắt, thép, kính) mà họ từng phê phán. Nhưng thay vì phô trương sự lạnh lùng, họ thuần hóa chúng. Họ buộc kim loại phải trổ hoa, phải uốn lượn như dây leo, phải mang hình hài của những cấu trúc hữu cơ đang vươn mình.

Cầu thang của Hôtel Tassel nơi cột sắt chịu lực được thuần hóa thành những thân cây vươn nhánh

• Tại Brussels, Victor Horta với công trình Hôtel Tassel (1894) đã biến những cột sắt chịu lực thành những thân cây vươn nhánh, làm mờ đi ranh giới giữa kết cấu và trang trí, giữa kiến trúc và thiên nhiên.

• Tại Paris, Hector Guimard đưa nghệ thuật xuống đường phố qua những lối vào tàu điện ngầm trứ danh. Sắt đúc màu xanh rêu được uốn lượn thành những họa tiết kỳ ảo, những con chữ cách điệu như dây leo, biến một công trình hạ tầng đơn thuần thành một biểu tượng thẩm mỹ bất tử của Paris.

Bản giao hưởng của hình khối tại Gaudí Casa Batlló

• Nhưng có lẽ, không ai đẩy triết lý hữu cơ này đến cực hạn như Antoni Gaudí ở Barcelona. Thông qua Chủ nghĩa Hiện đại Catalan (Modernisme), Gaudí đã tạo nên những bản giao hưởng của hình khối. Casa Batlló hay Park Güell không chỉ mô phỏng, mà dường như sống bằng cấu trúc của xương, của vảy cá, của muôn hình vạn trạng trong thế giới tự nhiên.

• Tại Việt Nam, dấu ấn Art Nouveau vẫn hiện diện thông qua các chi tiết sắt uốn lượn ở lan can, cầu thang của nhà hát Lớn Hà Nội, hay mái che kim loại tại Tòa soạn báo Hà Nội Mới.

Lối vào tàu điện ngầm Paris do Hector Guimard lên ý tưởng

>>> Khám phá Sự trở lại ngoạn mục của cói trong kiến trúc đương đại: đẹp, xanh và đầy cảm xúc

Dada thoát khỏi gông cùm của nghệ thuật truyền thống

Giữa cơn cuồng loạn của Thế chiến I, khi châu Âu đang tự xé mình ra bằng đại bác và dây thép gai, thì tại Zurich (Thụy Sĩ) - thành phố của những kẻ trung lập và lưu vong, một quả bom nghệ thuật đã nổ. Năm 1916, Cabaret Voltaire không chỉ là một hộp đêm, nó là phòng thí nghiệm cho sự phi lý, là nơi khai sinh ra trào lưu nghệ thuật Dada.

Tác phẩm Fountain của Marcel Duchamp

Những nghệ sĩ phản chiến như Hugo Ball và Marcel Duchamp tụ hội ở đây. Họ nhìn thấy toàn bộ nền văn hóa tư sản, toàn bộ lý trí khai sáng được sùng bái bấy lâu nay, đã dẫn thẳng con người đến bãi chiến trường đẫm máu. Họ chế nhạo tất cả, họ dùng sự phi lý của bản thân để tấn công sự phi lý của chiến tranh. Họ dùng phản nghệ thuật để đặt câu hỏi: “Nghệ thuật là gì? Thẩm quyền là gì? Hiện thực là gì?”. Từ đó, kỹ thuật collage (cắt dán) và đặc biệt là ready-made (vật có sẵn) mà đỉnh điểm là tác phẩm Fountain của Duchamp đã trở thành một cú tát thẳng vào mặt mọi chuẩn mực thẩm mỹ truyền thống.

Chủ nghĩa Dada không tạo ra một phong cách kiến trúc cụ thể, nhưng nó đã truyền cảm hứng để các kiến trúc sư thay đổi cách nhìn nhận về trang trí, hình dáng và vật liệu.

• Công trình Merzbau của Kurt Schwitters là một ví dụ độc nhất. Đó không phải là nội thất, đó là một cấu trúc điêu khắc phi lý, một thế giới riêng đang liên tục phát triển, xâm lấn và biến đổi chính ngôi nhà của ông. Merzbau là một không gian kiến trúc không chính thống, một sự từ chối mọi quy chuẩn về công năng.

Công trình Merzbau của Kurt Schwitters

• Quan trọng hơn cả, tinh thần phá vỡ cấu trúc và tư duy phản nghệ thuật của Dada chính là di sản triết học lớn nhất. Nó đã mở toang cánh cửa cho các kiến trúc sư tương lai. Họ học được từ Dada cái quyền được nghĩ lại về kiến trúc. Đó là tiền đề cho chủ nghĩa giải tỏa kết cấu (Deconstructivism) sau này - một phong cách say sưa với sự phân mảnh, bất đối xứng và những hình khối thách thức logic thông thường.

Kỹ thuật collage của Dada thể hiện sự hỗn loạn và tư duy phá vỡ cấu trúc

De Stijl: Bản tuyên ngôn của trật tự thuần khiết

Nếu Dada là tiếng gào thét phi lý trước sự hỗn loạn của Thế chiến I, thì cùng lúc đó, tại Hà Lan vào năm 1917, De Stijl trỗi dậy như một lời đáp trả hoàn toàn trái ngược. Được dẫn dắt bởi Theo van Doesburg và Piet Mondrian, phong trào này không chấp nhận sự hỗn mang, thay vào đó, họ đi tìm một liều thuốc giải: một trật tự phổ quát, một sự hài hòa thuần khiết của vũ trụ.

Một tác phẩm hội họa của Piet Mondrian, minh họa cho triết lý Neoplasticism

De Stijl cũng là một sự thanh lọc triệt để cho cái rườm rà, uốn lượn của Art Nouveau. Với triết lý của họ, Neoplasticism là một cuộc truy tìm cái đẹp tuyệt đối thông qua sự giản lược đến tận cùng. Họ gạt bỏ mọi trang trí, mọi đường cong cảm tính. Cái đẹp, với họ, chỉ nằm trong những gì cốt lõi nhất: đường thẳng, hình khối cơ bản. Bảng màu được chắt lọc chỉ còn ba màu cơ bản (đỏ, vàng, xanh) và các yếu tố phi màu (trắng, đen, xám).

Ngôi nhà Rietveld Schröder như một bức họa Mondrian ba chiều

Triết lý này được hiện thực hóa qua khái niệm mặt phẳng độc lập. Kiến trúc, với De Stijl, không còn là những chiếc hộp kín. Thay vào đó, nó là một tổng hòa của các mặt phẳng (tường, sàn, trần) dường như trượt và giao nhau một cách tự do.

Biểu tượng bất tử của De Stijl chính là Ngôi nhà Rietveld Schröder (1924) của Gerrit Rietveld. Đây là hiện thân vật chất của triết lý, một bức họa Mondrian ba chiều mà người ta có thể bước vào và trải nghiệm. Được thiết kế theo yêu cầu của bà Truus Schröder, ngôi nhà xóa bỏ sự phân cấp cứng nhắc của các phòng. Thay vào đó, không gian được định hình linh hoạt bởi các vách ngăn di động, đáp ứng nhu cầu và chức năng tức thời của người sử dụng.

Triết lý của De Stijl là cuộc truy tìm một một sự hài hòa tuyệt đối để đối phó với sự hỗn mang của thời đại

>>> Tìm hiểu Sự chuyển mình của các phong cách kiến trúc qua thời gian: Từ mái đá tiền sử đến công trình đương đại

Pop Art: Phản ánh văn hóa đại chúng

Sau sự khắc khổ của chiến tranh, thế giới phương Tây bùng nổ trong chủ nghĩa tiêu dùng. Và nghệ thuật, trong những năm 1950-1960, đã tìm thấy nguồn cảm hứng mới ngay trên kệ siêu thị và màn ảnh tivi. Pop Art ra đời tại Anh và Mỹ, không phải từ những chiêm nghiệm triết học cao siêu, mà từ chính văn hóa đại chúng: quảng cáo, sản xuất hàng loạt, và sự hào nhoáng của Hollywood.

Tác phẩm Campbell's Soup Cans của Andy Warhol

Khi chủ nghĩa hiện đại đã trở nên quá nghiêm trọng, quá trí thức, Pop Art đáp lại bằng một cái nháy mắt đầy mỉa mai. Các nghệ sĩ như Andy Warhol và Roy Lichtenstein tôn vinh những thứ quen thuộc đến mức bị xem thường: một hộp súp Campbell, một chai Coca-Cola, một khung hình truyện tranh phóng lớn. Họ không chỉ đưa văn hóa bình dân vào bảo tàng; họ tuyên bố rằng văn hóa bình dân chính là nghệ thuật. Ranh giới vàng son giữa cao cấp và cấp thấp chính thức bị xóa nhòa.

Pop Art dọn đường cho chủ nghĩa hậu hiện đại

• Không ai tóm tắt tinh thần này xuất sắc hơn Robert Venturi bằng tuyên ngôn bất hủ: “Less is a bore”. Đó là một cú lật ngược thông minh, châm biếm trực diện vào câu thần chú “Less is more” của chủ nghĩa hiện đại.

• Trong cuốn sách kinh điển Learning from Las Vegas (1972), Venturi và cộng sự đã làm một việc gây sốc: họ kêu gọi các kiến trúc sư hãy học hỏi từ những biển hiệu quảng cáo nhấp nháy, từ chủ nghĩa thương mại và chủ nghĩa tín hiệu của dải đất Las Vegas.

Ngôi nhà Vanna Venturi như một bản tuyên ngôn hậu hiện đại

• Chính ngôi nhà Vanna Venturi (1964) ông xây cho mẹ mình là một bản tuyên ngôn bằng gạch vữa. Nó là một trò chơi trí tuệ của sự phức tạp và mâu thuẫn. Nó vay mượn biểu tượng lịch sử nhưng lại bẻ gãy nó bằng một khe hở lớn ở giữa. Nó có một mái vòm trang trí nhưng hoàn toàn phi cấu trúc, có những ô cửa sổ như được dán lên tường một cách ngẫu hứng.

Surrealism - Kiến trúc của những giấc mơ

Chủ nghĩa siêu thực là một cuộc đào thoát khỏi logic của thực tại. Đó là một hành trình đi sâu vào vùng lãnh địa của tiềm thức, của những giấc mơ, và của cái phi lý. Được nhà thơ Guillaume Apollinaire đặt tên và được André Breton dẫn dắt bằng những bản tuyên ngôn, phong trào này lấy cảm hứng trực tiếp từ phân tâm học, tìm kiếm một thực tại cao hơn một siêu thực.

Các nghệ sĩ như Salvador Dalí đã trở thành bậc thầy trong việc vật chất hóa những giấc mơ. Họ bẻ cong phối cảnh, đặt những vật thể quen thuộc vào bối cảnh phi logic đến ám ảnh, phơi bày một thế giới nội tâm mà lý trí thường ngày luôn che giấu.

Một bức tranh của Salvador Dalí vật chất hóa những giấc mơ

Giống như Dada, siêu thực không phải là một phong cách kiến trúc, mà là một nguyên tắc giải phóng. Nó giải thoát các kiến trúc sư khỏi sự độc đoán của chủ nghĩa công năng cứng nhắc và đặt ra câu hỏi táo bạo: “Tại sao một tòa nhà không thể giống như một giấc mơ?”

Tư duy siêu thực đã khai sinh ra kiến trúc hình thái sinh học

• Tư duy siêu thực đã trực tiếp khai sinh ra kiến trúc hình thái sinh học (Biomorphic Architecture). Đây là kiến trúc của những hình khối hữu cơ, bất đối xứng, uốn lượn và đầy tính chuyển động, đối lập hoàn toàn với sự tối giản máy móc của chủ nghĩa hiện đại.

• Frederick Kiesler, với dự án Endless House là một ví dụ kinh điển. Mô hình năm 1950 của ông là một không gian nguyên sơ, liên tục, tựa như một hang động hay một cấu trúc sinh học. Kiesler mô tả nó bất tận vì mọi điểm cuối đều tan chảy vào nhau, một sự chối bỏ hoàn toàn kiến trúc góc cạnh của thời đại.

• Dấu ấn của giấc mơ siêu thực này còn thấy rõ trong các công trình điêu khắc của Frank Gehry, như bảo tàng thiết kế Vitra, nơi các hình khối kim loại dường như vặn xoắn, tự do uốn lượn và thách thức mọi định luật về trọng lực.

Bảo tàng Thiết kế Vitra của Frank Gehry

Từ những đường cong tôn vinh tự nhiên của Art Nouveau đến những mảng màu cơ bản của De Stijl, hay sự phá cách đầy mỉa mai của Pop Art, năm trào lưu nghệ thuật trên đã chứng minh một mối liên hệ mật thiết: kiến trúc không chỉ là nơi trú ẩn, mà còn là sự biểu đạt vật chất của triết lý và văn hóa thời đại.

Nghệ thuật đã cung cấp cho kiến trúc một ngôn ngữ để mơ mộng, để nổi loạn, và để tái định nghĩa chính nó. Đối với những người yêu thiết kế, việc hiểu được nguồn gốc tư tưởng đằng sau mỗi hình khối, mỗi vật liệu không chỉ làm phong phú thêm trải nghiệm không gian, mà còn là chìa khóa để kiến tạo những không gian sống giàu cảm xúc và bản sắc hơn. Xem thêm nhiều bài viết chuyên sâu khác tại chuyên mục Xu hướng.

>>> Theo bạn Kiến trúc sư thời AI làm gì? Định nghĩa lại vai trò giữa nghệ thuật và dữ liệu

Tổng hợp

Nếu bạn đang có nhu cầu thiết kế công trình, nội thất, hãy để lại lời nhắn trong box. Đội ngũ Happynest của chúng tôi sẽ liên hệ và hỗ trợ nhanh chóng.