9 lượt xemTrong hệ thống linh vật và biểu tượng trang trí của mỹ thuật truyền thống Việt Nam, hình tượng Hổ phù hiện diện rộng khắp trên các công trình kiến trúc tín ngưỡng. Tuy nhiên, bản chất và nguồn gốc của Hổ phù lại thường bị hiểu nhầm và gây ra nhiều tranh cãi trong giới nghiên cứu. Sự nhầm lẫn trong danh xưng này làm mờ đi những lớp ý nghĩa văn hóa sâu sắc và quá trình tiếp biến phức tạp mà hình tượng này đã trải qua.
Nội dung bài viết ngày hôm nay nhằm cung cấp một cái nhìn toàn diện và cặn kẽ về Hổ phù làm sáng tỏ giá trị đích thực của một biểu tượng đã tồn tại song hành cùng lịch sử dân tộc.
Hổ phù là một tấm gương phản chiếu hành trình tiếp biến văn hóa đầy bản sắc của người Việt
Giải mã nguồn gốc và danh xưng: Hổ phù hay La Hầu?
Mọi câu chuyện văn hóa đều bắt đầu từ một cội nguồn. Để hiểu được ý nghĩa sâu xa và sự hiện diện của Hổ phù trong dòng tâm thức người Việt, chúng ta cần quay ngược dòng lịch sử, tìm về cội rễ, nơi danh xưng của biểu tượng này đã tồn tài qua hàng thế kỷ.
Luận giải về danh xưng và nguồn gốc huyền thoại
Luận điểm chính của các nhà nghiên cứu mỹ thuật và lịch sử văn hóa, bao gồm PGS.TS. Trần Trọng Dương và TS. Trần Hậu Yên Thế, cho rằng danh xưng Hổ phù trong văn hóa Việt Nam hiện đại là một sự nhầm lẫn phổ biến. Theo đó, Hổ phù thực chất là tên gọi của một tín vật quân sự cổ của Trung Hoa, có hình một con hổ toàn thân được chia làm hai mảnh. Một nửa do hoàng đế nắm giữ, nửa còn lại được trao cho tướng lĩnh để điều binh, và chỉ khi hai mảnh khớp lại thì quân lệnh mới có hiệu lực.
>>> Tìm hiểu Nét đẹp lịch sử và văn hóa tại các bảo tàng nổi tiếng tại Hà Nội
Phù điêu hình con hổ với các đường nét chạm khắc cổ kính, mang vẻ uy nghiêm của một tín vật quân sự cổ của Trung Hoa
Trong khi đó, hình tượng trang trí phổ biến trên các công trình kiến trúc Việt Nam có gốc gác từ quỷ La Hầu (Rahu) trong thần thoại Ấn Độ. Truyền thuyết kể rằng, La Hầu là một con quỷ đã lén lút vào thế giới của thần linh để uống trộm nước trường sinh. Thần Vishnu phát hiện, liền vung kiếm Sudarshana Chakra chặt đứt đầu La Hầu. Vì đã ngấm nước trường sinh, phần đầu của La Hầu không chết mà trở nên bất tử. Từ đó, nó căm ghét Mặt trời và Mặt trăng vì đã báo tin, nên muốn nuốt hai thiên thể này để trả thù, tạo ra hiện tượng nhật thực và nguyệt thực.
Chi tiết này đã được phản ánh rõ nét trong tạo hình của Hổ phù, thường chỉ thể hiện phần đầu dữ tợn, với khuôn miệng rộng đang ngậm một vật tròn (tượng trưng cho Mặt trời hoặc Mặt trăng) hoặc ngậm chữ Thọ.
Bức phù điêu chạm khắc đầu quỷ dữ tợn, với khuôn miệng rộng đang nuốt Mặt trời từ truyền thuyết La Hầu của Ấn Độ.
Quá trình tiếp biến văn hóa và sự nhầm lẫn lịch sử
Hình tượng La Hầu đã du nhập vào Việt Nam qua con đường giao lưu văn hóa và được tiếp nhận, biến đổi cho phù hợp với tâm thức người Việt. Các nghiên cứu chỉ ra rằng hình tượng này manh nha xuất hiện từ thời Lê Trung Hưng và được phổ biến rộng rãi dưới thời Nguyễn. Tuy nhiên, do một sự đứt gãy trong dòng chảy lịch sử văn hóa, tên gọi chính xác của hình tượng này đã bị thất truyền.
Hình tượng La Hầu thông qua con đường giao lưu văn hóa du nhập vào Việt Nam
Việc giải mã và làm sáng tỏ sự nhầm lẫn này có một ý nghĩa sâu sắc. Chứng tỏ đây không chỉ đơn thuần là chỉnh sửa một lỗi sai thuật ngữ, mà còn là một minh chứng sống động cho quá trình biểu tượng thất truyền của văn hóa Việt. Tên gọi Hổ phù dù không chính xác về mặt gốc gác nhưng đã trở thành một phần của di sản văn hóa, đi vào tiềm thức và được dân gian chấp nhận một cách tự nhiên. Do đó, việc khám phá lại nguồn gốc La Hầu không nhằm phủ nhận cái tên Hổ phù mà để làm giàu thêm hiểu biết, nối lại những đứt gãy lịch sử và giúp các thế hệ sau trân trọng hơn giá trị thẩm mỹ, tâm linh của một hình tượng đa lớp nghĩa.
Hình tượng Hổ phù đã đi vào tiềm thức và trở thành một phần di sản của văn hóa Việt Nam
Ý nghĩa biểu tượng và vị thế Tâm linh
Vượt qua những tranh cãi về danh xưng, Hổ phù đã và đang khẳng định vị thế đặc biệt của mình trong thế giới tâm linh của người Việt. Vẻ ngoài hung dữ của chúng không phải để dọa nạt, mà mang một ý nghĩa thiêng liêng và sâu sắc.
Biểu tượng của sức mạnh và uy quyền
Hổ phù nổi bật trong hệ thống linh vật Việt Nam bởi vẻ ngoài hung dữ khác thường. Vẻ dữ tợn này không phải để dọa nạt mà mang một ý nghĩa trấn yểm, bảo vệ thiêng liêng. Ý nghĩa chính của Hổ phù là trấn giữ, xua đuổi tà khí, hóa giải sát khí, điều hòa long mạch và bảo vệ chủ nhân. Biểu cảm dữ tợn của mặt Hổ phù nhấn mạnh yếu tố thần linh và quyền uy, có khả năng trấn áp các thế lực xấu, ngăn chặn điềm gở xâm nhập vào không gian thờ tự và nơi cư ngụ.
Trong quan niệm của Phật giáo, Hổ phù còn được giáo hóa và chuyển hóa từ một con quỷ La Hầu thành một biểu tượng hộ pháp, bảo vệ chính pháp. Hình tượng này là hiện thân của đức vô úy, của trí tuệ, của sức mạnh và lòng kiên cường trên con đường giác ngộ.
Hổ phù đại diện cho sức mạnh và quyền uy ngăn cái xấu xa xâm hại đến nơi thờ tự
>>> Tìm hiểu Kiến trúc và giá trị văn hóa vượt thời gian của nhà cổ Hội An
Hổ và Hổ phù: Hai hình tượng song hành trong văn hóa Việt
Trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam, hình tượng con hổ (Ông Ba Mươi) là một loài vật linh thiêng, biểu tượng cho sức mạnh thiên nhiên hùng cường và được người dân sùng bái, thờ cúng tại nhiều đình chùa, miếu mạo. Tục thờ hổ bắt nguồn từ cuộc sống nguyên thủy, khi con người phải đối diện với sức mạnh của tự nhiên và thờ phụng để cầu an.
Mối quan hệ giữa Hổ và Hổ phù là một ví dụ điển hình cho sự hòa hợp tín ngưỡng trong văn hóa Việt. Con hổ là biểu tượng của sức mạnh tự nhiên và sự linh thiêng bản địa, trong khi Hổ phù là một hình tượng mang tính huyền thoại, được tạo hình kỳ ảo, đóng vai trò trấn yểm và hộ pháp. Hai hình tượng này không loại trừ nhau mà cùng tồn tại song song, thể hiện sự dung hợp sâu sắc giữa tín ngưỡng dân gian và các tôn giáo lớn như Phật giáo, tạo nên một hệ thống biểu tượng đa lớp nghĩa.
Sự hiện diện của Hổ phù trên các kiến trúc tín ngưỡng thể hiện niềm tin tâm linh và triết lý về sự cân bằng âm dương
Hổ phù trong kiến trúc và mỹ thuật truyền thống
Vượt ra khỏi những câu chuyện thần thoại và ý nghĩa trấn yểm, Hổ phù đã được bàn tay tài hoa của nghệ nhân Việt thổi hồn, trở thành một thực thể sống động. Từ mái đình cổ kính đến những tác phẩm gốm sứ tinh xảo, hình tượng này không ngừng biến đổi để kể lại câu chuyện về sự sáng tạo không giới hạn của người Việt.
Vị trí và chức năng trong kiến trúc
Hổ phù là hình tượng phổ biến trên các bức phù điêu, thường được thấy ở đầu hồi, trên mái các đình, chùa, đền, miếu và cả trong cung đình. Vị trí của chúng thường là trung tâm trên mái đình, nơi linh thiêng nhất. Hổ phù được chạm khắc với đôi chân bành rộng, bám chặt vào đám mây hoặc vòm mái, tạo thế vững chãi như đang canh giữ không gian linh thiêng.
Vị trí này, đặc biệt trong kiến trúc cung đình Huế, còn thể hiện khát vọng trường tồn, bất tử của vương triều. Hổ phù được trang trí trên vòm cổng, đầu hồi của nhiều cung điện và lăng tẩm, với nghệ thuật khảm sành sứ hay đắp nổi tinh tế. Ví dụ điển hình có thể kể đến Hổ phù trên mái điện ở Lăng vua Đồng Khánh hay trên nóc Điện Thái Hòa, được cách điệu từ những áng mây, đang nâng quả cầu lửa và ngậm chữ Thọ.
Hổ phù thường xuất hiện trên các bức phù điêu, mái đình đền chùa trong cung đình
Hổ phù trong các loại hình nghệ thuật khác
Ngoài kiến trúc, Hổ phù còn xuất hiện trên nhiều loại hình nghệ thuật khác nhau, mỗi loại mang một đặc trưng riêng:
- Phù điêu gỗ: Hổ phù được chạm khắc tinh xảo trên các sập thờ, hương án. Hình tượng này thường được thể hiện bằng hình ảnh đầu rồng lớn, được chạm khắc đăng đối ngay chính giữa bàn thờ, thể hiện sự uy nghiêm và giá trị tâm linh.
- Gốm sứ: Hổ phù được trang trí trên các phù điêu gốm với màu sắc sặc sỡ, sử dụng men lam, men vàng, đôi khi đi kèm với hình rồng, phượng và vân mây. Bên cạnh đó, hình tượng con hổ (toàn thân) cũng rất phổ biến trong gốm sứ Bát Tràng, thường được tạo tác thành tượng, bình hoa, đồ thờ cúng, mang ý nghĩa phong thủy, thể hiện sức mạnh, uy quyền.
- Tranh dân gian: Hình tượng con hổ là một nhân vật đặc biệt, được sáng tác dưới nhiều hình thức tạo hình phong phú trong các dòng tranh dân gian như Đông Hồ, Hàng Trống, Kim Hoàng, làng Sình. Điều này cho thấy sự phân hóa tinh tế giữa hình tượng Hổ phù (cái đầu quỷ) trong kiến trúc và đồ thờ cúng với hình tượng con Hổ (con vật) trong các sản phẩm dân gian.
Hổ phù được chạm khắc ở sập đá tại chùa Bối Khê, Hà Nội
Ứng dụng Hổ phù trong thiết kế hiện đại
Tinh thần của di sản Hổ phù không chỉ dừng lại ở các di tích cổ mà đã được tái tạo một cách mạnh mẽ trong nghệ thuật và thiết kế đương đại. Các nghệ sĩ và nhà thiết kế đã chủ động tìm lại và khai thác những biểu tượng truyền thống này. Một trong những ứng dụng nổi bật được giới thiệu tại tọa đàm là bộ sưu tập Sen hóa La Hầu của nhiếp ảnh gia Lê Bích và các thiết kế sáng tạo từ Bối Ân Studio.
Việc chuyển hóa hình tượng dữ tợn của La Hầu thành hình ảnh hoa sen - biểu tượng của sự thanh khiết, giác ngộ trong Phật giáo, là một sự sáng tạo đầy ý nghĩa. Chúng thể hiện một xu hướng chủ động trong việc tái tạo bản sắc, không chỉ đơn thuần là sao chép lại hình ảnh cổ mà còn truyền vào đó một tinh thần mới, phù hợp với giá trị đương đại.
Các sản phẩm như tranh đậu bạc, mộc bản, hay thêu trên áo cổ phục đã chứng minh rằng di sản không chỉ thuộc về quá khứ mà còn có khả năng truyền cảm hứng và trở thành nguồn lực sáng tạo mạnh mẽ, định vị giá trị văn hóa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa.
Hổ phù tiếp tục khẳng định vị thế của mình như một nguồn cảm hứng bất tận của các nghệ sĩ
Hình ảnh La Hầu hóa Sen trong buổi tọa đàm của nhiếp ảnh gia Lê Bích và những thiết kế của Bối Ân studio
Có thể thấy Hổ phù là một biểu tượng văn hóa phức tạp nhưng vô cùng sống động của người Việt. Bắt đầu từ việc giải mã nguồn gốc huyền thoại của quỷ La Hầu, qua quá trình tiếp biến văn hóa, vai trò trấn yểm tâm linh và những biến thể đa dạng theo vùng miền, Hổ phù đã chứng minh bản chất là một di sản không ngừng biến đổi và thích nghi.
>>> Tìm hiểu Kiến trúc nhà ở đặc trưng của Việt Nam: Những nét độc đáo qua từng thời kỳ
Nguồn: Tổng hợp
Nếu bạn đang có nhu cầu thiết kế nội thất hoặc cần giải đáp các thắc mắc liên quan đến lĩnh vực này, hãy để lại lời nhắn trong box. Đội ngũ chuyên gia, kiến trúc sư uy tín của Happynest sẽ liên hệ và hỗ trợ nhanh chóng.
